Yenə də tərslik eləməli olacam. Daha doğrusu, tərs kimi görsənəcəm. Yəni düz bildiyimi yazacam.
Mənə görə, Azərbaycanda geniş yayılmış fikirlərin, anlayışların, dəyərlərin, işlərin çoxu çağdaş, qabaqcıl dünyadakının tərsinədir. İndi başqa ölkədə yaşadığıma görə demirəm, elə 20-25 il qabaq da mənə tərs görünürdü. Sonradan bir xeyli tərsliklər də reislamizasiya ilə gəldi. Kütləviləşmiş bu tərslikləri isə yüksək ixtisaslı, peşəkar, intellekti ilə seçilənlər təkrarlayanda topluma olan ümidim lap üzülür.Bu günlərin diskussiyalarından iki örnək gətirim.
Ölkədə jurnalistikanın ən yaxşı bilicilərindən olan Seymur Kazımov müsəlmanların peyğəmbəri haqda Charlie Hebdo jurnalının karikaturasını təhqir adlandırdı. Ölkədə hüququn, siyasətin ən yaxşı bilicilərindən olan Erkin Qədirli mənim sualıma cavab olaraq yazdı ki, Mirzə Fətəli Axundov dini aşağılamırdı, mollaları aşağılayırdı.
Əvvəlcə hövsələsizlik eləyib Seymur bəyə deyəcəm ki, karikatura təhqir deyil, ancaq bu təhqir saydığınızın olması labüddür (bilərəkdən bu cümlədə termin səhvi buraxıram, bir azdan düzəldəcəm). Mətbuat, ədəbiyyat, sənət bunsuz nəinki keçinə bilməz, hətta onun varlığı mənasızlaşar.
Və Erkin bəyə deyəcəm ki, mollanı, keşişi, ravvini qətiyyən aşağılamaq olmaz və Axundov bunu etməyib. Ancaq Axundov islamın yaradıcısı və müsəlmanların sakrallaşdırdığı Məhəmməd ibn Abdullanın şəxsiyyətinə qarşı bir xeyli şübhələrini dilə gətirib, bütün dinləri “puç və əfsanə” hesab edib və tarixin gedişi göstərdi ki, düz eləyib.
Mollanı, keşişi, ravvini ona görə aşağılamaq olmaz ki, onlar vətəndaşdırlar. Çağdaş dəyərlər insan mərkəzlidir. Hansısa göylərdə olduğu sanılan varlıqdan, hansısa əsrdə yaranmış sonradan sakrallaşdırılmış tarixi və ya mifik şəxsdən fərqli olaraq onlar bizimlə bərabər vətəndaşdırlar, kilsədə, sinaqoqda, məsciddə hüquqi əsaslarla işləyirlər, vergi ödəyirlər, yazıçı, jurnalist, sənətçi ilə eyni hüququn subyektidirlər. Qanun qarşısında molla ilə jurnalist, karikaturaçı bərabərdir.
Hə indi Qərb bu insan mərkəzli çağdaş dəyərlərə necə gəlib çıxdı?
Göylərdəki dəyərləri yerə vurmaqla, onları aşağılamaqla. Hüquqi adına gələk: blasfemiya ilə. Müqəddəslərin yerə vurulması bu günlərdə islamistlərin hədəfi olan Fransadan başladı. Düzdür, italyan alimləri göylərdəki dəyərləri daha tez yerə çırpmağa cəhd elədilər, ancaq bu hüquq yox, elm uğrunda idi. Bu yerəvurmalar, hüquq qazanmalar üçün avropalılar tonqallarda yanıblar, işgəncə alətlərindən keçiblər. Volterin “Məhəmməd” (“Fanatizm, yaxud Məhəmməd peyğəmbər”) pyesini çıxmaqla maarifçilərin demək olar ki, bütün əsərləri xristianlığın tənqidi, onun açıq-aşkar aşağılanması, yaxid üstüörtülü şəkildə dinin dayaqlarının sarsıdılması üçün yazılmışdı. Bunlar tarix boyu ən ağır cəzalandırılan əməllər idi. İndi müsəlmanarın təhqir dedikləri blasfemiya idi. Sekulyar topluma doğru gedirsənsə yol blasfemiyadır. Dindarlar istənilən şübhəni, istənilən tənqidi təhqir sayırlar. Günün bu günü blasfemiyaya görə İran, Səudiyyə Ərəbistanı kimi ölkələrdə ölüm hökmü qalır. Avropa isə blasfemiya anlayışını keçmişin bir qalığı kimi saxlasa da, onun yozumunu daraltı, tətbiqini minimuma endirdi, müqəddəsləri təhqir kimi qavranılanı yox, insanlara zərbə vuran əməlləri blasfemiya olaraq tanıdı. Uzun sözün qısası, belə bir birgəyaşayış qaydasına gəlindi ki, din siyasətdən ayrı olacaq, toplumda hegemon ideologiya olmayacaq, dinə inanmaq, ibadət də azaddır, bu inanclara (inanclılara yox) şübhələnmək də, bu şübhəni mətbuatda yazmaq da, sənətdə ifadə eləmək də, ictimai yerlərdə bildirmək də. İndi Avropa əsrlər boyu topladığı bu dəyərdən beş-üç afrikalı terroçunun xox gəlməsi iləmi əl çəkməlidir və ya beş-on azərbaycanlı ağıllının öyüd-nəsihəti iləmi mövqeyini yumşaltmaılıdır?
İnanc azadlığı və tənqid azadlığı məsələlərini bizim topluma proyeksiya edək və dinin yox, mollanın aşağılanmasının nə demək olduğuna sadə örnəklərlə baxaq. Bir Azərbaycan vətəndaşının istədiyi dinə inanmaq, onu təbliğ eləmək haqqı var. Bəs o bu haqdan passiv istifadə eləmirsə, yəni orucla, namazla kifayətlənmirsə, başqalarını da bu yola çəkirsə, dövlətin ailə-nigah qanunlarının islama uyğun olmadığını (18 yaş həddi və monoqam evlilik) təbliğ edirsə, güc toplayıb bu qanunları dəyişmək, peyğəmbər saydığı Məhəmməd ubn Abdulla kimi azyaşlı qızla evlənmək, Quranın buyurduğu kimi 3-4 arvad almaq istəyirsə? Ölkədə bu ailə modelinin tətbiqinə çalışırsa? Bu zaman toplumun qalan hissəsi neyləməlidir, ay intellektual bəylər? Tənqid eləməməlidir ki, dini dəyərləri aşağılamasın? Öz 9 yaşlı uşaqlarını kütləviləşəcək, qanuniləşəcək cinsi təcavüz və pedofiliyadan necə qorumalıdır? Din adından istifadə edən mollanımı aşağılamalıdır? Axı bu tələbi irəli sürən molla deyil. Sıradan dindarlardır, çoxalıblar, güc toplayıblar, sənin qarşına da mollanı yox, Quranı, və örnək saydığı Məhəmmədi çıxarırlar. Tələb dinin tələbidir. Onların dilində vacibatdır.
Bax bu yerdə toplumun qalan hissəsinin sakral şeyləri göydən yerə endirmək, yerin (dünyəvi dövlətin) qanunları ilə müqayisə eləmək, tənqid və satira atəşinə tutmaq zərurəti yaranır. Bu işi klassiklərimiz görüb, sovet vaxtı sekulyarlaşma prosesi normal axarından çıxıb, indi həmin işi bu nəsil davam elətdirməlidir. Tərəqqinin yolu budur. Biz nə görürük? Ziyalılar istənilən tənqidin qarşısını kəsib ağıllı-ağıllı “1.6 milyardın dini hisslərini təhqir eləmək olmaz” deyir. Bu dünyagörüş, bu xor getdikcə tələbləri artan dindarlar qarşısında əhalinin qalan hissəsini əl-qolunu bağlamaq deməkdir. Dindarların nələrisə, kimlərisə sakral saymaq hüququ var, bunu hamıya qəbul elətdirmək hüquqları yoxdur. Sekulyar dövlət inananlarla inanmayanların bir-birinə zərər vurmamasına təminat verir. Onların birinin əl-qolunu bağlasa balans pozular.
Söz düşmüşkən, sonda 1,2-1,6 milyard arqumentinin yersizliyinə də toxunum. Birincisi, insanların hisslərinə toxunmamaq üçün bu insanların sayı mütləq milyardımı keçməlidir? Bir dünyagörüşü paylaşan 10 nəfərdirsə onları istənilən cür təhqirmi eləmək olar? İkincisi, müsəlman ölkələrinin xeylisində dindən çıxmaq üstündə ölüm cəzası tətbiq olunur. İradə azadlığı yoxdursa kim dəqiq deyə bilər ki, Səudiyyə Ərəbistanında və İranda əslində neçə müsəlman var. Və son olaraq, yəqin ki, 1,2 milyardın içinə məni də qatırsınız. Yəni mənim adımdan da danışırsınız. Sizə bu haqqı nə vaxt vermişəm. Heç bir sakralın karikaturası məni təhqir eləmir axı.
